Havacılıkta Zihinsel Sağlık, Zindelik ve Yorgunluk Riski Yönetimi (FRMS)

Eray Beceren
6 Kas
3 dakikada okunur

Kuwait 2025 Aviation Safety Forum’da Değerli Kaptan Pilot Dostum Mehmet Fatih Temel, Jazeera Airways Emniyet ve ERP Müdürü olarak, havacılık güvenliğinin en kritik unsurlarından biri olan Zihinsel Sağlık, Zindelik ve Yorgunluk Riski Yönetimi (FRMS) konularına odaklanan bilgilendirici bir sunum yaptı. Temel'in sunduğu ana mesaj, "Emniyet, berrak bir zihin, dinlenmiş bir vücut ve desteklenmiş bir mürettebat ile başlar" olmuştur.

Neden Zihinsel Sağlık Havacılıkta Önemlidir?

Havacılık, her kararın kritik olduğu yüksek riskli bir ortamda faaliyet göstermektedir. Zihinsel zindelik; uyanıklığı, muhakemeyi ve karar vermeyi doğrudan etkiler. Ancak sektör, çatışma bölgeleri, teknolojik aksaklıklar ve ekonomik baskı gibi yükselen bilişsel stres faktörleriyle karşı karşıyadır.

Yapılan araştırmalar, mürettebat üyelerinin 5'te 1'inin orta ila şiddetli stres veya yorgunluk yaşadığını göstermektedir. Bu bağlamda, zindelik artık kişisel bir konu değil, ele alınması gereken bir emniyet parametresidir.

Zihinsel Sağlık, Yorgunluk ve Mürettebat Performansı Arasındaki Bağlantı

Mürettebat performansındaki düşüşlerin kümülatif etkisi, akut (ani) yorgunluktan daha güçlüdür ve tehlike arz eder. Bu bağlantılar şu şekilde özetlenebilir:

Uyku eksikliği, tepki süresini azaltır ve kritik anonsların (callouts) atlanmasına yol açar.
Kronik yorgunluk, bilişsel işlevi gerileterek kritik aşamalarda kötü karar vermeye neden olur.
Anksiyete veya tükenmişlik, Mürettebat Kaynak Yönetimi (CRM) kalitesini düşürür ve iletişim kopukluklarına neden olur.
İzolasyon, morali düşürür ve işten ayrılma oranını (turnover) artırır.

Yorgunluk Riski Yönetimini (FRMS) Anlamak

Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü'nün (ICAO) Doc 9966 belgesi, FRMS'yi yorgunluk riskini yönetmek için veriye dayalı, performansa dayalı bir yaklaşım olarak teşvik etmektedir. FRMS, dört ana sütun üzerine inşa edilmiştir:

Politika (Hesap verebilirliği ve niyeti tanımlama).
Risk Değerlendirmesi (Operasyonel ve biyomatematiksel verileri kullanma).
Emniyet Güvencesi (Etkililiği doğrulama).
Tanıtım/Eğitim.

Jazeera Airways gibi şirketler, uyanıklık trendlerini izlemek ve analiz etmek amacıyla CrewAlert Pro verilerini Uçuş Veri İzleme (FDM) ile entegre etmektedir.

FRMS'de En İyi Uygulamalar

Havayolu Şirketleri İçin En İyi Uygulamalar:

Çizelgeleme sistemlerinde yorgunluğun tahmin edici modellemesi (Predictive modelling).
Görev öncesi ve sonrası uyku fırsatı analizi.
Yorgunluk raporlarının şikayet olarak değil, Emniyet girdileri olarak ele alındığı cezalandırıcı olmayan bir raporlama kültürü sürdürmek.
Tıbbi ve Emniyet verilerini entegre eden Yorgunluk Emniyet Eylem Grupları/İnceleme Kurulları oluşturmak.

Otoriteler (Düzenleyiciler) İçin En İyi Uygulamalar:

Cezalandırıcı denetim yerine raporlama kültürünü teşvik etmek.
Bireyler yerine trendleri izlemek.
Yalnızca kurallara uyumu değil, yorgunluk altında karar verme eğitimini teşvik etmek.

Jazeera Airways’in Yaklaşımı

Jazeera Airways’te yorgunluk yönetimi, Emniyet ve Uyum İzleme (SCM) çerçevesinde yer alan bir politikadır. Önemli girişimler arasında 'Fit to Fly – Fit for Life' Mürettebat Zindelik kampanyası ve 2025 yılında kullanıma sunulacak olan, kendini değerlendirme araçları içeren Mürettebat Zindelik Portalı bulunmaktadır.

Jazeera Airways, yorgunlukla mücadelede üç aşamalı bir model uygulamaktadır:

Öngörücü (Predictive): Roster tasarımı, bekleme politikaları ve takviyeli mürettebat kullanımıyla yorgunluğu önlemeye odaklanmak.
Proaktif (Proactive): Just Culture (Adil Kültür) çerçevesinde, ceza olmaksızın mürettebatın kendi kendine yorgunluk raporlamasını teşvik etmek.
Reaktif (Reactive): FDM verilerinin yorgunluk işaretleriyle korelasyonunu sağlamak ve trendleri gözden geçirmek.

Yanlış Anlamaları Düzeltmek

Sektörde hala performansı olumsuz etkileyen bazı yanlış inanışlar bulunmaktadır:

“Yorgunluk zayıflıktır” → Aksine, bu öngörülebilir bir insan sınırıdır.
“Tek başına dinlenme kuralları yorgunluğu çözer” → İş yükü ve zihinsel yük de önemlidir.
“Kimse rapor etmezse, yorgunluk yoktur” → Raporlamanın olmaması, risk seviyesini değil, korkuyu veya kötü kültürü yansıtır.

Pilotlar ve kabin ekibi, sistemin insan sensörleridir ve zihinsel dayanıklılık, operasyonel dayanıklılığa eşittir. Psikolojik Emniyet, Emniyet Yönetim Sisteminin (SMS) etkinliğini destekler.

Harekete Geçme Çağrısı

Kaptan Temel, sektör liderlerine ve paydaşlara şu çağrılarda bulunmuştur:

Havacılıkta zihinsel sağlık diyaloğunu normalleştirmek.
Zindeliği, İnsan Kaynakları (HR) konusu olarak ele almak yerine, FRMS içine yerleştirmek.
Liderleri ve eğitimcileri erken uyarı işaretlerini tespit etme konusunda yetkilendirmek.
Yorgunluk ve zindelik verileri konusunda bölgesel iş birliği yapmak.

Kapanış olarak, dinlenmiş ve zihinsel olarak stabil bir mürettebatın bir lüks değil; uçuş emniyetinin önemli bir kontrol bariyeri olduğu vurgulanmıştır. Kaptan Temel'in son sözü şöyledir:

“Güvenli bir uçuş, kalkıştan çok önce başlar; uçanların zindeliğiyle başlar”.

Sonuç: Havacılıkta Yorgunluk Yönetimi, Bir Emniyet Kalkanı Gibidir.

Tıpkı bir uçağın kanatlarının düzenli bakımı gerektiği gibi, mürettebatın zihinsel ve fiziksel zindeliği de sürekli denetim gerektiren temel bir Emniyet bileşenidir. Yorgunluk Riski Yönetimi, sadece kurallara uymak değil, insan faktörünü merkeze alarak bu "Emniyet kalkanının" her zaman güçlü ve işlevsel kalmasını sağlamaktır.