Well-being’in Türkçe karşılığı iyilik ve iyi olmak olarak ifade edilebilir. Esenlik, refah ve huzurun kelime karşılığı olarak da kullanılmaktadır. Kişinin her anlamda iyi ve sağlıklı olması rahatlık içerisinde bulunması olarak tanımlanmaktadır. İçi farklı yaklaşımlar ile doldurulan geniş kapsamlı bir konu. Genel olarak; fiziksel, psikolojik, duygusal, manevi, sosyal, mesleki, entelektüel, çevresel boyutları olduğu kabul edilmektedir. Bu boyutları geliştirmek ya da daha az başlıkla ifade etmek mümkündür.
Geçenlerde tıbbi bir paylaşımda bir ayrıntı dikkatimi çekti. Konunun önemi vurgulanırken “cerrah-pilot duyarlılığı gibi” tabiri kullanılmış. Bu iki mesleğin önemini vurgulayan bir yaklaşım olarak bunu algıladım. Bu paralelde havacılık alanında çok önemli bir yaklaşım olan CRM, aynı zamanda cerrahi alanında da önemli bir yaklaşım olarak kabul edilmektedir. Sadece bu noktadan baktığımızda bile özellikle pilotlar için Esenlik (well-being) önemlidir demek mümkündür.
Hatalardan dersler çıkaran ve bunların tekrarlanmaması için gereken önlemleri tüm detayları ile geliştiren ve süratle bütün sektöre yayarak uygulayan sektörlerden biri havacılık sektörüdür. Bu düşüncelerle son yıllarda yaşanan bazı olaylara dikkat çekmek isterim.
JetBlue 191 Sefer Sayılı Uçuşu, 27 Mart 2012 günü New York'tan Las Vegas'a gerçekleştirilen bir ticari yolcu uçuşuydu. Uçuş esnasında Kaptan Pilotun psikolojik durumunun uçuşun emniyetini olumsuz etkilediğinin fark edilmiştir. Bu noktadan sonra yardımcı pilotun çabaları ile kaptan kabinde kontrol altına alındı ve uçuş Rick Husband Amarillo Havaalanına inerek sonlandırıldı. Gerekli müdahaleler yapıldı.
LAM Mozambique Airlines 470 Sefer Sayılı Uçuşu, 29 Kasım 2013 tarihinde 27 yolcu ve 6 mürettebat ile Maputo - Luanda seferini yapmak için havalanıyor. Namibya'ya bağlı Rundu'da radarda görülmesinden kısa bir süre sonra radardan kaybolmuştur. Yapılan araştırmalar sonrasında uçağın Angola / Botsvana sınırına yakın bir konumda Kavango bölgesinde düştüğü tespit edilmiştir ve uçağın tümüyle yanmış parçalarına ulaşılmıştır. Tüm yolcular ve mürettebat bu kaza sonucunda ölmüştür. Mozambik Sivil Havacılık Enstitüsü Kaptan Fernandes'in uçağı manuel olarak çarpmak için "açık bir niyeti" olduğunu belirten ön soruşturma raporunu sundu. Yapılan incelemeler, Kaptan Fernandes'in kazadan önce bir dizi durumlar yaşadığı ortaya çıktı. Oğlu Kasım 2012'de şüpheli bir intihar sonucu öldü. Kaza sırasında kızı da kalp ameliyatı için hastanedeydi ve boşanma davası on yıldan fazla bir süredir çözülmedi.
Malaysia Airlines 370 Sefer Sayılı Uçuşu, 8 Mart 2014 tarihinde Kuala Lumpur Uluslararası Havalimanı'ndan Pekin Başkent Uluslararası Havalimanı'na gerçekleştirilen tarifeli bir uluslararası yolcu uçuşudur. Sivil Havacılık tarihinin çözülemeyen en önemli olaylarından biridir. Boeing 777-200ER uçağının mürettebatı en son, hava trafik kontrolü ile Güney Çin Denizi üzerindeyken kalkıştan yaklaşık 38 dakika sonra iletişim kurmuştu. Uçak birkaç dakika sonra radar ekranlarından kayboldu. 227 yolcu ve 12 mürettebatı taşıyan uçak çok sayıda ülkenin arama çalışmalarına rağmen bulunamamıştır. Araştırma sonucunda sıralanan ihtimallerden biri de “acaba pilotlardan biri düşmeye sebep olacak davranışlarda mı bulundu?”
Germanwings 9525 Sefer Sayılı Uçuşu, Almanya merkezli Germanwings firmasının Barselona ile Düsseldorf arasında 24 Mart 2015 günü yapılması planan uçuştur. Uçağının; Fransa'nın Digne-les-Bains bölgesinin yakınlarında düşmesi sonucu kazayla sonuçlanmıştır. Kazada, uçakta bulunan 144 yolcu ve 6 mürettebattan sağ kurtulan olmamıştır.
Bunların ötesinde havacılık için üzücü bir olay 18 Ekim 2021'de yaşandı. Kuzey Dakota Üniversitesi'nden 19 yaşındaki John Alan Hauser, Grand Forks'tan Fargo'ya Piper PA-28-181'de tek başına uçuşu esnasında gerçekleşen kazada hayatını kaybetti. Kaza araştırmaları tamamlanmadı. Hauser'den geriye bazı mektup ve mesajların kaldığı ortaya çıktı. Bu mesajlarda, yardım almak istediğini, ancak yardım alırsa uçmaktan vazgeçmek zorunda kalacağını hissettiğini net bir şekilde dile getirmiştir. Hauser'in babası, oğlunun şunları yazdığını da söylüyor: "Benim için yapabileceğin bir şey varsa, diğer genç pilotların benim yaşadıklarımı yaşamaması için FAA kurallarını değiştirmeye çalış." Kazadan günler sonra, Üniversitede John A. Hauser Havacılıkta Ruh Sağlığı Girişimi Fonu'nu kurdular.
Ve günümüzde; China Eastern Airlines Sefer Sayılı Uçuşu, 21 Mart 2022 günü Kunming'den Guangzhou'ya 132 yolcu taşıyan uçağın Guangxi bölgesinde ormanlık alana düşmüştü. Sektörün ilgi ile takip ettiği ve konuyla ilgili birçok yorum ve yayınların yapıldığı, bir yandan da soruşturmanın devam ettiği bir kaza. Kaza ile ilgili Çin medyasında yer alan spekülasyonlara göre, China Eastern Airlines uçuşunun yardımcı pilotu, Evergrande borç bunalımı nedeniyle intiharla uçağı düşürdüğü iddia edilmektedir. Bu konuda araştırma sonucunu beklemek en doğrusu sanırım.
Sivil havacılığın güvenlik, şeffaflık ve kendi kendini inceleme sonuçlar çıkarma, uygulama konusunda imrenilecek bir sicili vardır. Bu noktada bazı çalışmalar yapılmış ve önlemler alınmıştır.
24 Mart 2015'teki Germanwings kazasından sonra EASA tarafından birçok değişiklikler yapıldı ve yeni kurallar getirildi. Bunlar “EU air operator’s certificate (AOC)” için geçerlidir. Bu uygulamalardan en önemlisi “peer support” yaklaşımının devreye alınmasıdır.
Genel olarak bu konudaki araştırma ve uygulamalardan bazıları
AOC dışı olmasına rağmen Qatar Airways bu konularda önemli çalışmalar sürdürmektedir. Bunlardan bazıları şunlardır. Qatar Airways pilotlarına kapsamlı bir psikolojik değerlendirmenin yanı sıra düzenli madde bağımlılığı testinden geçiriyor. Tüm uçuş ekibi, psikolojik danışmanlık, göreve uygunluk değerlendirmeleri, eğitimler, günlük zihinsel sağlık destek hizmetleri ve ayrıca mahremiyet önem veren meslektaş desteği uygulanıyor. Tüm bu uygulamalar esnasında bazı konular göz önünde bulunduruluyor.
* Pilotlar açısından yardım istemek, bu konulara odaklanmak iş kaybına sebep olabilir düşüncesi.
* Şirkette görevli pilotların birçoğunun aileden, evinden uzak olması.
* Kültürün hiyerarşik yapıyı önde tutması
Brezilya'da 2012 yılında gerçekleştirilen, 807 pilot ile bilim insanları Denise Feijó, Ronir Raggio Luiz, and Volney Magalhães Camara tarafından yapılan “Common Mental Disorders Among Civil Aviation Pilots” başlıklı bir çalışma var. Bu çalışmada zihinsel bozukluklar üzerinde çalışılmıştır. Önemli sonuçlardan biri katılımcılar arasında Yaygın Ruhsal Bozukluklar ile karşılaşılma sıklığı %23,7 olarak belirlenmiştir. Diğer detaylar ile birlikte grup; Brezilya'da sivil havacılığın hedef ve öncelikleri arasında ruh sağlığı konusunun yer almasının gerekliliğini vurgulamıştır. Düzenli fiziksel aktivite uygulaması ve iş yükü gibi konuların ele alınması, uçuş güvenliği ve üretkenlik arasında daha iyi bir dengenin sağlanmasına katkıda bulunabileceği de ifade edilmiştir.
İngiltere’de bu konularda araştırma ve destek konularında faaliyet gösteren MIND tarafından elde edilen bilgiler öngörüler şöyledir. Herhangi bir zaman diliminde nüfusun % 2,6’sı depresyondan muzdarip olacağını, % 4,7’si anksiyete bozukluklarına sahip olacağını ve % 9.7’sinin anksiyete ve depresyon sergileyeceğini göstermektedir. İngiltere’de yaklaşık 15.000 pilot olduğu varsayımından hareketle ortaya çıkacak sonuç göz ardı edilemeyecek seviyede olduğu değerlendirilmektedir.
İşyeri zihinsel sağlığı ve esenlik konularında önde gelen bir uzman olan Prof. Sir Cary Cooper'a göre, zihin sağlığı sorunları İngiltere ekonomisine yılda 120 milyar sterline mal oluyor. Takdir edersiniz ki havayolları bu maliyetlerden muaf değildir.
Sözün Özü..
Tüm bu sıralananlar sonrasında; adına ne dersek diyelim (well-being, refah, esenlik, iyi olma hali) uçuş sürecinde yer alan herkes için bu konular önemlidir. Bu çerçevede; fiziksel, psikolojik, duygusal, manevi, sosyal, mesleki, entelektüel, çevresel boyutları içeren konular, uçuş sürecinin emniyetle tamamlanması konusunda önemli olduğu yadsınamayacak bir durumdur. Bu nedenle; bu konularda süreçte yer alanların bilgilendirilmesi bilinçlendirilmesi ve ellerinden gelenin en iyisini yapmaları, kurumların ise bu konuları dikkate almaları ve destek olmaları çok önemli konulardır.