Kokpit İçi İletişimin Dört Temel Kategorisi

Kokpit, yalnızca teknik bilgiyle değil, iletişim ve güvene dayalı insan etkileşimiyle güvenli hale gelir. Modern havacılıkta yaşanan kazaların analizleri, çoğu zaman bir uçağın düşmesine yol açan unsurun mekanik arızadan çok, iletişim eksikliği olduğunu göstermektedir. Bu eksikliğin en belirgin yansıması ise güvenlik konularında yaşanan sessizliktir.

Bu yazıda, Bienefeld ve Grote (2012) ile Noort ve arkadaşlarının (2021) çalışmalarına dayalı olarak tanımlanan kokpit içi iletişimin dört temel kategorisi ele alınacaktır:

1. Emniyet Sesi (Safety Voice),

2. Emniyet Dinleme (Safety Listening),

3. Bastırılmış Emniyet Sesi (Muted Safety Voice),

4. Emniyet Sessizliği (Safety Silence).

Bu iletişim biçimlerinin her biri, ekip dinamiği, psikolojik güvenlik ve liderlik davranışları ile doğrudan ilişkilidir. Kaptan ve ikinci pilotlar arasındaki mikroetkileşimler, bu iletişim biçimlerinin oluşumunu belirleyen en önemli faktörlerdir.

1. Emniyet Sesi (Safety Voice)

Ekip üyelerinin, uçuş güvenliğini tehdit edebilecek herhangi bir durumu ya da endişeyi açık, net ve kararlı bir şekilde dile getirmesi.

Temel özellikleri:

• Açık iletişim,

• Risk alma cesareti,

• Profesyonel sorumluluk duygusu,

• Psikolojik güvenliğin yüksek olduğu ortamlarda görülür.

Örnek Senaryo:

Uçuş sırasında yardımcı pilot, kaptanın yanlış frekans ayarladığını fark eder.

Yardımcı Pilot: “Kaptan, yanılmıyorsam ATIS bilgisi güncellenmiş olabilir. Mevcut frekansı bir daha kontrol etmemizi öneriyorum. ”Bu doğrudan ve yapıcı bir emniyet sesidir.

Emniyet sesi, CRM eğitimlerinde teşvik edilmesi gereken olumlu ve istenen davranış modelidir.

2. Emniyet Dinlemesi (Safety Listening)

Bir ekip üyesi tarafından dile getirilen emniyetle ilgili bir kaygının, diğer ekip üyesi (genellikle kaptan) tarafından aktif biçimde dinlenmesi, ciddiye alınması ve bir yanıt ya da aksiyonla karşılık bulmasıdır.

Temel özellikleri:

• Aktif dinleme becerisi,

• Karşılıklı saygı,

• Kaptan liderliğinde kapsayıcı iletişim kültürü.

Örnek Senaryo:

Yukarıdaki uyarıyı kaptan duyduktan sonra şöyle yanıt verir:

Kaptan: “Evet, frekansı tekrar kontrol edelim. Gözümden kaçmış iyi ki söyledin.” Bu, emniyet sesinin dinlenip eyleme dönüştüğü bir örnektir.

Kaptanlar için CRM eğitiminde aktif dinleme ve geribildirime açık olma becerileri özellikle vurgulanmalıdır.

3. Bastırılmış Emniyet Sesi (Muted Safety Voice)

Ekip üyelerinin emniyetle ilgili kaygılarını çok kısık sesle, tereddütle ya da dolaylı ifadelerle dile getirmesidir. Bu, yüksek güç mesafesi, psikolojik güvensizlik ya da geçmiş olumsuz deneyimlerden kaynaklanabilir.

Temel özellikleri:

• Kararsız, çekingen iletişim tarzı,

• İfade edilmek istenen bir kaygı var ama cesaret yok,

• Liderlik otoritesi karşısında duyulan psikolojik baskı.

Örnek Senaryo:

Kaptanın yaklaşma konfigürasyonunu yanlış kurduğunu düşünen yardımcı pilot:

Yardımcı Pilot (alçak sesle): “Hmm… şey… acaba iniş takımlarını biraz erken mi açtık?”Kaptan dikkate almazsa bu ses duyulmamış olur ve bastırılmış emniyet sesi sınıfına girer.

Bu durum özellikle genç pilotlar, yeni ekip kombinasyonları ve yüksek otorite kültürü olan şirketlerde sık görülür. Eğitimlerde “dolaylı dille konuşma” tespit edilmeli ve güçlendirme çalışmaları yapılmalıdır.

4. Emniyet Sessizliği (Safety Silence)

Ekip üyelerinin, emniyetle ilgili açıkça gördükleri bir sorunu hiç dile getirmemeleri, yani sessiz kalmalarıdır. Bu durum sistemsel ve kültürel risklerin habercisidir.

Temel özellikleri:

• En tehlikeli iletişim biçimi,

• Açıkça gözlenen bir problemi bilinçli olarak paylaşmama,

• “Ne söylesem boş” inancı,

• Geri bildirimin cezalandırıldığı geçmiş deneyimler.

Örnek Senaryo:

Kalkış öncesi kontroller sırasında FO, bir göstergede anomali fark eder. Ancak kaptanın daha önce yüksek sesle "gereksiz yorumlardan hoşlanmadığını" belirtmiş olması nedeniyle sessiz kalır. Uçuş esnasında bu durum bir arızaya dönüşebilir.

Emniyet sessizliği, CRM sisteminin başarısızlığa uğradığını gösteren en ciddi göstergedir. Bu tür sessizlik, geçmişte yaşanan büyük kazaların (örneğin: Tenerife 1977) temel nedenlerinden biridir.

Karşılaştırmalı Tablo: 4 İletişimi Biçimi

Kategori	Açıklık Düzeyi	Psikolojik Güvenlik	Sonuç Riski
Emniyet Sesi	Yüksek	Yüksek	Pozitif
Emniyet Dinlemesi	Yüksek	Yüksek	Pozitif
Bastırılmış Emniyet Sesi	Düşük	Orta/Düşük	Orta/Tehlikeli
Emniyet Sessizliği	Yok	Düşük/Çok Düşük	Yüksek/Tehlikeli

Sonuç

Emniyet odaklı iletişim yalnızca bir bireysel davranış biçimi değil, sistemsel ve kültürel bir gerekliliktir. Bu yazıda ele alınan dört iletişim kategorisi, uçuş emniyetinin sürdürülebilirliği için hayati öneme sahiptir. Emniyet sesinin açıkça ifade edilmesi ve kaptan tarafından etkin biçimde dinlenmesi, kokpitte psikolojik güvenliğin varlığına işaret ederken; bastırılmış ses ve sessizlik, sistemin zayıf noktalarına işaret etmektedir.

Ekip kaynak yönetimi (CRM) eğitimlerinin, bu dört kategori üzerine odaklanması, pilotlar arasındaki güveni pekiştirecek, iletişim engellerini azaltacak ve uçuş emniyetini artıracaktır. Özellikle kaptan pilotların, ikinci pilotları cesaretlendiren, açık iletişimi teşvik eden ve "sessizliğin maliyetini" bilen bir liderlik yaklaşımına sahip olmaları gerekmektedir.

Unutulmamalıdır ki, bir sesin duyulması, bir kazanın önlenmesi anlamına gelebilir. Ve bazen, o sesin çıkmasına alan tanımak, en kritik güvenlik adımıdır.

Kaynaklar

• Bienefeld, N., & Grote, G. (2012). Silence that may kill: When aircrew members don’t speak up and why. Aviation Psychology and Applied Human Factors, 2(1), 1–10.

• Noort, M. C., Reader, T. W., & Gillespie, A. (2021). Safety voice and safety listening during aviation accidents: Cockpit voice recordings reveal that speaking-up to power is not enough. Safety Science, 139, 105260.