Howard Gardner ile Zihin, Eğitim ve Çoklu Zekâ Üzerine..

Bu yazı, Saul Zaentz Charitable Foundation tarafından düzenlenen "Meeting the Moment" adlı etkinliğin Ekim ayı bölümünde gerçekleştirilen ve Dr. Howard Gardner'ın katıldığı söyleşinin bir dökümüdür. Harvard Üniversitesi Eğitim Fakültesi'nde Biliş ve Eğitim Alanında John H. ve Elizabeth A. Hobbs Araştırma Profesörü olarak görev yapan Dr. Gardner, aynı zamanda Harvard Üniversitesi Project Zero'nun uzun süreli eş direktörüdür. 30'dan fazla kitabın yazarı olan Gardner, en çok Çoklu Zeka Kuramı'nı (MI) detaylandırdığı klasik eseri Frames of Mind ile tanınmaktadır. Bu kitap, 2026 yılında dördüncü baskısı için yeniden yayımlanmaya hazırlanmaktadır.

Söyleşi, dünya çapında artan küresel bir sohbet haline gelmiş olup, bu etkinliğe yaklaşık 50 farklı ülkeden kayıtlı katılımcı iştirak etmiştir.

Çoklu Zeka Kuramının Temelleri

Dr. Gardner, kariyerinin başından itibaren kendisini her zaman "çoklu zeka adamı" olarak tanınacağını şakayla karışık belirtmektedir. Zihin üzerine bir kitap yazmaya karar vermesinin aslında 50 yıl öncesine dayandığını aktaran Gardner, kuramın ortaya çıkışını Harvard'daki Eğitim Fakültesi'nin insan potansiyelinin doğası ve gerçekleştirilmesi hakkındaki zorlu bir soruyu yanıtlamak için aldığı büyük bir hibe ile ilişkilendirmektedir.

Gardner'a göre, bir zeka bir veya daha fazla insan kültüründe değerli olan şeyleri yapma veya problemleri çözme kapasitesidir. Bir kapasitenin zeka olarak sayılabilmesi için bir dizi kritere uyulması gerekmektedir; buna beyin adanmışlığına dair kanıtlar, belirli bir alanda üstün veya yeteneksiz insanlar (savantlar veya dehalar gibi) ve kültürlerin gelişmesine yardımcı olduğu için değer verilen faaliyetler dahildir.

Uzun süren araştırmalar sonucunda Gardner başlangıçta yedi zeka kapasitesi belirlemiştir. Batı'da IQ veya okul başarısı denildiğinde genellikle kastedilen ilk ikisi şunlardır: Sözel - dilsel zeka ve mantıksal-matematiksel zeka. Diğer orijinal zekalar ise şunlardır:

• Ritmik - Müziksel zeka

• Uzamsal zeka

• Bedensel-kinestetik zeka

• Kişilerarası zeka (diğer insanları anlama)

• Kişisel zeka (kendini anlama)

Kırk yılı aşkın bir sürenin ardından Gardner, bu listeye yalnızca bir zeka eklemiştir: doğacı zeka. Bu sekizinci zeka, doğa dünyasında bir hayvanı diğerinden, bir bitkiyi diğerinden veya bir jeolojik oluşumu diğerinden ayırt etme kapasitesidir. Gardner, bu zekanın modern dünyada arabaları veya marketteki ürünleri ayırt etmek gibi ekonomik ve ticari faaliyetlerde de kullanıldığını belirtmektedir.

Dr. Gardner, bir zeka eklemenin en az bir yıl süren araştırma gerektirdiğini, kriterlerin yerine getirilmesi gerektiğini ve mizah zekası, finansal zeka veya ekonomik zeka gibi önerilen kapasiteleri eklemenin bu nedenle basit olmadığını vurgulamaktadır.

Eğitim Alanındaki Uygulamalar ve IQ Eleştirisi

Gardner, bir psikolog olarak kendini gördüğü için, kitabın özellikle eğitimciler tarafından bu kadar benimsenmesine şaşırdığını ifade etmektedir. 1983'te, Frames of Mind'ın yayımlandığı yıl, Amerika'da eğitimcilerin eğitimi daha etkili hale getirmek için yeni fikirlere ihtiyaç duyduğu bir dönem olduğunu belirtmektedir.

Gardner'a göre, Çoklu Zeka Kuramının iki temel eğitimsel kullanımı vardır:

1. Bireyselleştirme (Individuation): Bireysel öğrenen hakkında mümkün olduğunca çok şey bilmek ve onların kendilerine uygun yöntemlerle öğrenmelerini sağlamaktır. Yapay zeka (AI) ve akıllı makineler çağında, her çocuğun yüksek düzeyde bireyselleştirilmiş eğitim alması artık mümkündür.

2. Çoğullaştırma (Pluralization): Önemli bir kavramı (örneğin devrimler) birden fazla yolla öğretmektir, zira insanlar farklı şekillerde öğrenmektedir.

Gardner, Çoklu Zeka Kuramını öğrenme stilleriyle karıştırmanın (örneğin, görsel öğrenci, işitsel öğrenci) yapılan en büyük hata olduğunu belirtmektedir. Öğrenme stilleri çok basitleştirilmiş ve içi boş bir açıklama sunarken (Gardner'a göre), zeka kuramı dil, mantık-matematik veya uzamsal düşünme gibi alanlarda eğitimsel bir yaklaşım geliştirilebilecek kapasiteler sunar.

IQ testleri konusunda ise Gardner, 20. yüzyıl okullarında kimin başarılı olacağını tahmin etmek için bu testlerin yarım veya bir saat içinde iyi sonuçlar verebileceğini kabul etmektedir. Ancak IQ testleri, insan zekasının bütünsel kapsamını (sanat, mimari, müzik, ekonomi) anlamak için iyi bir gösterge değildir. Kuramın baş eleştirmenleri, zeka testlerine inanan psikometrisyenlerdir.

Gardner'ın Gelişen Düşünceleri: Sentez ve Ötesi

Gardner, kendi yaklaşımı hakkında düşüncelerinin değiştiğini ve artık kendisinin bir "sentezleyici" (synthesizer) olduğunu fark ettiğini belirtmektedir. Sentezleme, farklı türdeki şeyleri anlamlı kılacak şekilde bir araya getirme kapasitesidir ve büyük dil modellerinin (Large Language Models) ortaya çıkmasıyla bu, inanılmaz derecede güçlü bir sentez biçimi haline gelmiştir.

Son yıllarda Gardner'ın odaklandığı diğer alanlar şunlardır:

• Yapay Zeka (AI) ve Yapay Genel Zeka (AGI): Gardner, AI'nın çok ciddiye alınması gerektiğini ve onunla nasıl çalışılacağını bulmamız gerektiğini düşünmektedir. Akademik konuların, yaratıcılığın ve sentezlemenin birçok yönünün AI tarafından daha iyi veya daha hızlı yapılabileceğini ve buna izin vermemiz gerektiğini savunmaktadır.

• İnsan Dışı Zeka: Gardner, hayvanların (primatlar, ahtapotlar, karıncalar, arılar) ve hatta bitkilerin zeka türlerini incelemektedir. Eskiden zekanın sadece insana ait bir kapasite olarak görüldüğünü ancak artık durumun böyle olmadığını belirtmektedir.

• Bilinç: Gardner'a göre, ayrım çizgisi artık zeka değil, bilinçtir. Bir varlığın bilinçli olmasının ne anlama geldiği sorusu, kendisi için daha zorlu bir fenomenolojik alandır ve bir "çoklu bilinçler kuramına" ihtiyaç duyulabileceğini şakayla belirtmektedir.

  
  

Etik ve İnsan İlişkileri Çağında Eğitim

Antroposen (insanın baskın olduğu çağ) döneminin sona ermekte olduğunu düşünen Gardner, AI'nın yükselişiyle birlikte eğitimin temel zorluğunun, akademik konular yerine insan ilişkisel boyutlarını, etiği ve ahlakı sürdürmek olduğunu savunmaktadır.

Saul Zaentz Charitable Foundation tarafından desteklenen "Good Starts" adlı bir projede, Gardner küçük çocuklardaki (3-5 yaş) "Ben" (I), "Biz" (we), "Onlar" (they) ve yeni eklenen akıllı varlık ("smart entity" - AI) kavramlarının kökenlerini incelemektedir. Çocukların kendi duygularını ve arzularını göz ardı etmeden, diğer varlıkları (insanlar, hayvanlar, bitkiler ve AI) hesaba katmasını sağlamak bu dönemin zorluğudur.

Kültürün Rolü ve Atrofi Sorunu

Gardner, MI kuramını geliştirirken farklı kültürleri ziyaret etme fırsatının (örneğin Japonya'daki Suzuki dersleri veya Pusula kullanmadan yön bulan Pulawat Adaları denizcileri) büyük bir katkı sağladığını belirtmektedir. Ancak, bir kültürün belirli bir zeka profiline sahip olduğunu söyleyen yaklaşımlara karşı şiddetle şüpheci olduğunu ifade etmektedir. Bireysel zeka profilleri, aynı evde yetişen kardeşlerde bile tamamen farklı olabilmektedir.

Sosyal medya gibi teknolojilerin kişilerarası etkileşimi azaltarak bazı zekaların "körelmesine" yol açıp açmadığı sorusuna yanıt olarak Gardner, evrimin çok yavaş gerçekleştiğini ve zekaların potansiyelinin silinmediğini savunmaktadır. Bir zekanın testlerde düşük performans göstermesi, o beyin kapasitesinin azalmasından değil, kültürel olarak yeterince uyarılmamasından kaynaklanmaktadır.

Sonuç olarak, Çoklu Zeka Kuramı, insan potansiyelinin farklı türlerini değerlendiren ve daha kapsayıcı bir toplum inşa etmeye yardımcı olan bir çerçeve sunar. Gardner, daha iyi bir dünya inşa etmenin, kişisel zekalara odaklanarak, empati kasını geliştirerek ve kendimize benzemeyen insanlara karşı daha saygılı ve etik olmayı öğrenerek mümkün olacağını düşünmektedir.

Project Zero

Dr. Gardner aynı zamanda Harvard Eğitim Fakültesi'nde 58 yıldır varlığını sürdüren bir araştırma kuruluşu olan Project Zero'nun eş direktörüdür. Başlangıçta sanat ve sanat eğitimiyle ilgilenen bir filozof tarafından kurulan Project Zero, bugün çoklu zekalar, anlama için öğretim, düşünme rutinleri ve görsel düşünme gibi yüzlerce farklı eğitim aracını geliştirmektedir. Project Zero'nun dünya çapındaki etkisi, eşi Ellen Winner'ın hazırladığı ve ücretsiz olarak indirilebilen iki ciltlik bir yayında belgelenmiştir.