Havacılıkta İnsan Faktörleri Bağlamında Duygusal Zekâ

Bu yazı, Prof. Dr. Vahap Önen editörlüğünde, Nobel Yayınlarından çıkan "Havacılıkta İnsan Faktörleri" adlı kitabın "İnsan Faktörleri Yönünden Duygusal Zeka" başlıklı 18. bölümünü detaylı bir şekilde incelemektedir. Eğitim Uzmanı Eray Beceren tarafından kaleme alınan bu bölüm, havacılık sektörünün temel bileşenlerinden olan insan faktörleri (İF) üzerindeki duygusal zeka (DZ) yetkinliklerinin kritik etkilerini araştırmaktadır.

Kitabın ve Bölümün Genel Çerçevesi

Havacılıkta İnsan Faktörleri konusu, geçmişten günümüze kadar herkesin üzerinde durduğu, tüm havacılık sektörünün ortak paydası ve vazgeçilmez bir parçası olmaya devam eden bir alandır. Kitabın yazılmasının en büyük nedenlerinden biri, operasyonun tüm alanlarını kapsayacak şekilde, konuya yönelik güncel konularda derinlemesine bilgi sunan Türkçe bir kaynak oluşturma ihtiyacını gidermektir. Kitap, okulların ders konularını ve havacılık sektörünün akademik alandaki boşluğunu doldurmayı hedeflemektedir.

Bölüm 18'in temel hedefi, Duygusal Zeka yetkinliklerinin İnsan Faktörleri bileşenlerini geliştirme konusundaki etkilerini incelemektir. Çalışma, Goleman'ın yaklaşımını esas alarak, Duygusal Zeka'nın 18 yetkinliğini tek tek açıklamakta ve bunların insan faktörleri bileşenleriyle etkileşimlerini detaylandırmaktadır.

Duygusal Zeka ve İnsan Faktörleri Kavramlarına Genel Bakış

İnsan Faktörleri (İF): Havacılık sektöründe çalışanlar için çok önemli bir kavram olarak kabul edilen İF, genellikle Birey ve Ekip olmak üzere iki ana bölümde incelenir. İF uygulamaları; kabin ekibi, uçuş ekibi ve teknik uçak bakım personeli operasyonlarında görülür. Temel İF bileşenleri arasında şunlar yer alır: Bilgi İşleme, Dikkat, Stres ve Yorgunluk Yönetimi, Ekip Çalışması, Liderlik, İletişim, Yargılama, Beceri, Güvenilirlik ve Hata Yönetimi.

Duygusal Zeka (DZ): DZ kavramı, 1995 yılında psikolog Daniel Goleman tarafından yayımlanan bir kitapla popülerleşmiştir. Goleman’a göre Duygu, "bir his, bu hisse bağlı düşünceler, psikolojik ve biyolojik haller ve bir dizi hareket eğilimidir". DZ, kişinin kendiyle ilgili (öz) ve diğerleriyle ilgili (sosyal) alanlardan oluşur.

Duygusal Zeka Yetkinlikleri ve İnsan Faktörleriyle Etkileşimi

Bu bölümde, Daniel Goleman’ın yaklaşımına dayanan Duygusal Zeka Yetkinlikleri dört ana başlık altında toplanmıştır (Goleman, Boyatzis ve McKee, Yeni Liderler, 2002 kaynak gösterilerek):

1. Öz Bilinç

Kişinin kendi duygularının, güçlü ve gelişime açık yanlarının farkında olmasıdır. Öz Bilinç, insan faktörlerinde; duygu durumlarının, düşüncelerin ve davranışların performans üzerindeki olumlu veya olumsuz etkilerini anlamayı sağlar.

• Duygusal Öz Bilinç: Kişinin kendi duygularının, bu duyguların performansı nasıl etkilediğinin farkında olmasıdır.

• İsabetli Öz Değerlendirme: Güçlü ve gelişime açık yanların farkında olmayı gerektirir. Bu yetkinlik, zayıflıkların (weaknesses) ve tehditlerin (threats) göz ardı edilmemesi için önemlidir. Öz Değerlendirme yetkinliği, insan hatası, beceri, iş yükü, karar verme faktörleri ve kurumsal farkındalık gibi insan faktörlerine katkı sağlar.

• Özgüven: Kişinin kendi yetkinlikleriyle ilgili doğru bilgiye sahip olması, zor görevlerde ve stres altında rahatlıkla hareket etmesine yardımcı olur. Özgüven, insan faktörlerinde; bilgi işleme, dikkat, insan hatası, beceri, güvenilirlik ve hata yönetimi, karar verme gibi süreçlere katkıda bulunur.

  
  

2. Öz Yönetim

Kişinin kendi duygularını denetleme, dürtülerini kontrol etme ve bu süreçleri yönetme becerisidir.

• Duygusal Öz Denetim: Rahatsız edici duyguları, dürtüleri kontrol edebilme ve kriz döneminde dahi yoğun stres altında sakin kalıp, açık zihinle düşünebilme yeteneğidir. Öz denetim, stres ve yorgunluk yönetimi, ekip olma, liderlik, iletişim faktörlerine destek olur.

• Saydamlık: Dürüstlük, açıklık ve güven göstermeyi içerir. Saydamlık sayesinde güven geliştirilir, bu da sağlam ve canlı iş ilişkileri kurmanın temelidir.

• Uyumluluk: Değişime açık olmak, yeni durumlar karşısında esneklik göstermek ve olumlu bir bakış açısıyla yaklaşmaktır.

• Başarma Dürtüsü: Yüksek standartlarda performans göstermeyi, zor hedeflere ulaşmak için çaba sarf etmeyi ve kişinin kendini motive etmesini içerir.

• İnisiyatif: Durumları beklemeden, inisiyatif alarak fırsatlar yaratma, gerektiğinde harekete geçme ve sorumluluk alma yeteneğidir.

• İyimserlik: Problemlere, aksiliklere ve olumsuzluklara rağmen umutlu ve olumlu bir bakış açısıyla yaklaşmaktır. İyimserlik, moral ve motivasyon artışına katkıda bulunur.

  
  

3. Sosyal Bilinç

Kişinin etrafındaki kişi ve grupların duygularını ve davranışlarını anlama becerisidir.

• Empati: Başkalarının hislerini bilmek ve yaşadıkları sıkıntılara karşılık vermektir. Empati, diğer insanların duygu ve düşüncelerini kendi durumuyla karıştırmadan, onların bakış açısını kabul etmeyi gerektirir. Empati, insan faktörlerinde; algı, dikkat, insan hatası, stres yönetimi, iletişim gibi faktörlere önemli katkı sağlar.

• Örgütsel Bilinç: Gruptaki kritik sosyal bağları fark etmek ve örgüt içindeki güç ilişkilerini anlayabilmektir.

• Hizmet: Paydaşların ihtiyaçlarını tanıma ve karşılama becerisidir.

  
  

4. İlişki Yönetimi

Kişinin diğerleriyle ilişkilerini etkin bir biçimde yönetebilme yeteneğini kapsar. Bu yetkinlikler, ekip içinde sinerji oluşturmak ve uyum sağlamak için hayati önem taşır.

• Esinleme: Bireyleri ortak bir vizyon veya misyon etrafında bir araya getirerek motive etme ve onlara ilham verme becerisidir.

• Etkileme: İkna etme taktiklerini etkin kullanma ve görüşmelerde uygun referanslara başvurarak bir grubun eylemlerini yönlendirme yeteneğidir.

• Başkalarını Geliştirmek: Başkalarının hedeflerini, güçlü ve gelişime açık yönlerini fark etmesi konusunda onlara yardımcı olmak, geri bildirim ve rehberlik sağlamaktır.

• Değişim Katalizörlüğü: Değişim ihtiyacını görme, değişimi destekleme ve dönüşüm süreçlerini yönetebilme yeteneğidir.

• Çatışma Yönetimi: Çatışmanın nedenini anlayarak, farklı bakış açılarını uzlaştırarak ve yapıcı çözümler bularak anlaşmazlıkları yönetebilme becerisidir.

• Bağlar Kurmak - Ekip Olma: İş birliği içinde çalışmak, ekip içinde sinerji yaratmak ve grup üyelerinin beceri, bilgi ve tecrübelerinin bir görevi yerine getirmek için kullanılmasını sağlamaktır.

Örnek Olaylarla Duygusal Zekanın Rolü

Bölüm, duygusal zekanın insan faktörleri üzerindeki kritik etkilerini havacılık olayları üzerinden göstermektedir:

1. Crossair Flight 498 Olayı (2000): Kazada, Bilgi İşleme sürecinde bireyin zihin altındaki ve stres altındaki durumu, özellikle öz bilinç ve sosyal bilinç bileşenlerinin önemini ortaya koymaktadır.

2. Qantas Havayolları 32 Sefer Sayılı Uçuşu (2010): Kaptan Richard de Crespigny ve ekibinin başarılı performansı, Ekip Çalışması ve İş Birliği yetkinliğinin ve uyumlu bir ekibin kriz yönetiminde ne kadar önemli olduğunu göstermiştir. Kaptan, kaza sonrasında yaptığı açıklamalarda, ekibin en iyi şekilde sinerji yarattığını ve her şeyin bir araya geldiğinde parçalarının toplamından daha büyük olduğunu belirtmiştir. Bu durum, özellikle uyumlu ve eğitimli bir ekibin varlığının, en iyi çözümü bulmak ve krizi yönetmek için kritik olduğunu ispatlamıştır.

Sonuç ve Havacılık Sektörüne Öneriler

Bölümün sonuç kısmında, sıralanan tüm duygusal zeka yetkinliklerinin, havacılık şirketlerinin karakterlerinde küçük farklılıklar olsa dahi, uçuş süreçlerinin yönetiminde beklenen kritik özellikler olduğu vurgulanmaktadır.

Duygusal zeka yetkinlikleri, havacılıkta insan faktörleri ve Ekip Kaynak Yönetimi (CRM) konularına büyük katkılar sağlamaktadır. Bu noktadan hareketle, bu yetkinliklerin ölçülmesi ve geliştirilmesi mümkün olup, işe alım, görevlendirme ve terfi gibi konularda duygusal zeka ölçümlerinin göz önünde bulundurulması önerilmektedir.

Eray Beceren, havacılık sektöründe personel yetiştirilirken, duygusal zeka yetkinliklerinin; üniversite ve yüksekokullarda ders olarak ve havacılık şirketlerinde başlangıç, kaptanlık ve kabin amirliği eğitimleri başta olmak üzere programlara dahil edilmesinin faydalı olacağını belirtmektedir.

Önen, V. (Ed.). (2020). Havacılıkta İnsan Faktörleri, Nobel Yayınları.